ابن حسام خوسفی

مقدمه

ابن حسام خوسفی با نام کامل مولانا محمد بن حسام‌الدین حسن بن شمس‌الدین محمد خوسفی، از برجسته‌ترین شاعران دوره صفوی است که در شهر خوسف به خاک سپرده شد. در ادامه با زندگینامه این شاعر شیعه و فعالیت ادبی او آشنا خواهیم شد.

حماسه دینی کامل‌ترین توصیف جهت اشاره به نوع آثار ابن حسام خوسفی و هم‌عصران او است. بسیاری از این افراد بنا به تقاضای شاه و درباریان دوران خود نسبت به نشر چنین آثاری اقدام می‌کرده‌اند. حماسه‌های دینی تحت تاثیر علاقه حاکمان دوران صفوی به اهل‌بیت و به خصوص شخصیت امام علی (ع) شکل‌ گرفته‌اند.

تولد و دوران کودکی ابن حسام

ابن حسام خوسفی در سال 783 هجری متولد شد و از ابتدا وامدار یک خاندان اهل شعر و ادب بود. نیای این شاعر فعال و تاثیرگذار به شمس‌الدین زاهد می‌رسد که به‌عنوان یک فرد وارسته و زاهد نیز شناخته‌شده است. نام این شاعر به علت تولد یافتن در منطقه قهستان به ابن حسام قهستانی نیز شهرت دارد.

این منطقه در حال حاضر به بیرجند معروف است و محل شکل‌گیری جهان‌بینی و دانش درونی ابن حسام نیز بوده است. چنانچه در کتب تاریخی ثبت شده، این شاعر تحصیلات خود را در همین منطقه آغاز کرد. در ادامه با اتفاقات دوره نوجوانی و جوانی این شاعر شیعه آشنا خواهیم شد.

دوره نوجوانی و جوانی

در این دوران از تعالیم دانشمندی به نام سید محمد شیرازی بهره برده و به مرحله رخصت حدیث رسیده است. رخصت حدیث یا اجازه حدیث در تعالیم دینی و تاریخی از اهمیت بالایی برخوردار بوده و نشان‌دهنده رشد فکری شاگرد و جلب اعتماد اساتید بوده است.

این اجازه به معنی آزاد بودن ابن حسام خوسفی برای گزارش شفاهی و کتبی احادیث و تعلیم نسل‌های بعدی در این زمینه بوده است. این موضوع به خصوص در دورانی که بخش زیادی از دانش دینی به‌صورت شفاهی منتقل می‌شده و کتابت از رواج چندانی برخوردار نبود، اهمیت داشت و وظایف متعددی را برای فرد صاحب امکان ایجاد می‌کرد.

دوران بزرگ‌سالی ابن حسام

نقطه عطف زندگی عملی ابن حسام خوسفی مربوط به دوران بزرگ‌سالی و شیوه معاش اوست که بی‌ارتباط با ارزش محتوای ادبی او نیست. شاعر این دوران از فرصت‌های زیادی برای کسب اعتبار نزد پادشاه وقت و امرارمعاش درباری برخوردار بوده است اما ابن حسام در این زمینه، از فرصت‌هایی که پیش روی خود داشت، استفاده نکرده و به‌عنوان یک کشاورز برای تامین معاش زندگی خود تلاش کرد.

وفات ابن حسام

مهم‌ترین و معتبرترین سندی که در مورد وفات ابن حسام خوسفی در دسترس است مربوط به شاگرد او، حسامی واعظ است. کتاب مربوط به این فرد مزار نامه نام دارد و تاریخ فوت ابن حسام را 23 ربیع‌الثانی 873 قمری اعلام کرده است. به‌این‌ترتیب ابن حسام قهستانی در سن 92 سالگی، درحالی‌که آثار بسیار ارزشمندی در زمینه علم و ادب از خود به‌جای گذاشت، درگذشت. نمای این مقبره که امروزه به محلی دیدنی تبدیل شده است در دوران مقصود بیک مهردار ساخته شده است.

در ادامه با آثار و شیوه ادبی این شاعر شیعه آشنا خواهیم شد. همان‌طور که پیش‌ازاین نیز گفته شد مهم‌ترین اثر ابن حسام کتاب خاوران نامه نام دارد و به علت شیوه نگارگری خاص خود توجه بسیاری از منتقدان را نیز به خود جلب کرده است. شیوه نگارش ابن حسام قهستانی نیز به‌عنوان یکی از روان‌ترین نوشته‌های ادبی فارسی شناخته‌شده است.

آثار ابن حسام خوسفی

خاوران نامه

محمد خوسفی از شاعران تاثیر پذیرفته از انوری و خاقانی است اما شناخته‌شده‌ترین اثر او خاوران نامه است که بسیاری این اثر را تاثیر پذیرفته از فرم ادبی شاهنامه می‌دانند. بااین‌حال این اثر حماسی کاملا جنبه دینی داشته و به شرح مبارزات امام علی (ع) در محدوده خاوران پرداخته است و شخصیت‌های مطرح تاریخ مثل تهماسب شاه و قباد (پادشاه خاوران) را می‌توان در این اثر مشاهده کرد.

کتاب نثر اللالی از ابن حسام

این کتاب در واقع منظومه‌ای مثنوی است که شامل کلمات قصار در جهت مدح شخصیت امام علی (ع) است. بسیاری از منتقدین عقیده دارند که ابن حسام در شیوه نوشتاری و نثر ادبی، ساده‌ترین و روان‌ترین نثر ادبی روزگار خود را خلق کرده است. به‌طوری‌که با گذشت قرن‌ها، همچنان آثار او به‌سادگی قابل‌مطالعه هستند.

کتاب دلائل النبوه و نسب نامه

اثر کمتر شناخته‌شده ابن حسام، دلائل النبوه و نسب نامه نام دارد که به شرح نسب پیامبر تا دوران حضرت آدم پرداخته است. این منظومه در تلاش است تا به شرح دلایل نبوت پیامبر اسلام و ویژگی‌های اخلاقی و شخصیتی ایشان بپردازد.

شرح واقعه کربلا در آثار ابن حسام

از دیگر اشخاص دینی که ابن حسام خوسفی به شرح ادبی زندگی و شخصیت ایشان پرداخته است می‌توان به مدح شخصیت امام حسین (ع) و شرح جریان شهادت ایشان اشاره کرد. ابن حسام خوسفی در تلاش است تا در آثار خود به توصیف میزان سنگدلی دشمنان امام حسین (ع) و اهل‌بیت بپردازد و از توصیفات شاعرانه برای توصیف اندوه و ناراحتی خود استفاده کند. در ادامه با برخی از ویژگی های نثر ادبی ابن حسام قهستانی آشنا خواهیم شد.

ویژگی خاص آثار ابن حسام و دلیل ارزشمندی آثار او

آثار کلاسیک فارغ از محتوا و هدف نگارش خود، به لحاظ ادبی توصیف‌کننده پیشینه تاریخی و فکری یک تمدن هستند؛ به همین دلیل ما در طول زمان این آثار را نگهداری کرده و موردمطالعه قرار می‌دهیم تا از این طریق پتانسیل‌ها و خط فکری اندیشمندان تمدن خود را حفظ کرده و به بهبود ادبیات رایج در جامعه کمک کنیم.

ادبیات به‌کاررفته در آثار ابن حسام به شکل شگفت‌انگیزی روان بوده و از این بابت پتانسیل بالایی برای پذیرفته شدن از طرف نسل جدید علاقه‌مندان به آثار ادبی فارسی دارد. با این‌ حال این شخصیت و آثار او هم‌اکنون چندان موردتوجه محافل ادبی و کتب آموزشی نیست.

نتیجه‌گیری

ابن حسام خوسفی معروف به ابن حسام قهستانی، شاعر شیعه دوران صفوی است که در قرن نهم هجری، آثار ادبی ارزشمندی به‌ صورت نظم و نثر از خود به‌ جای گذاشته است. شناخته‌شده‌ترین اثر او خاوران نامه است که بسیاری عقیده دارند جریان تالیف این اثر 10 سال به طول انجامیده و تصاویر مینیاتوری این کتاب، توجه بسیاری از منتقدان را به خود جلب کرده است. علاوه بر خاوران نامه می‌توان آثاری مانند نظم نثر اللالی، دلائل النبوه و نسب نامه و دیوان اشعار ایشان را نیز نام برد.