نظامی گنجوی
دسترسی سریع
مقدمه
نظامی گنجوی شاعر بزرگ ایرانی بوده که در سده 6 هجری شمسی می‌زیسته است. نام کامل او جمال‌الدین ابومحمد الیاس بن یوسف بن زکی بن موید متخلص به نظامی است. او یکی از صاحبان سبک در شعر و ادب فارسی به شمار میرود که نه تنهاسبکی جدید در شعر و ادب فارسی پایهگذاری کرده بلکه بر شاعران بعد از خود نیز بسیار تأثیر نهاده است. در این مقاله قصد داریم شما را بیشتر با این شاعر و داستان‌سرای گران‌قدرپارسی آشنا کنیم. همراه ما باشید.
زندگی نامه نظامی گنجوی
باتوجه‌به اینکه زمان دقیق تولد و وفات نظامی در هیچ سند تاریخی به‌وضوح ذکر نشده نمیتوان تاریخ دقیقی از تولد و یا وفات نظامی بیان کرد. اما برخی تذکره‌نویسان تاریخ تقریبی تولد وی را سال 519 هجری قمری دانسته‌اند. نظامی تمام عمر در شهر گنجه زندگی کرده و در همان شهر نیز دار فانی را وداع گفته است.
اگر بخواهیم از خاندان نظامی سخن به میان آوریم می‌توانیم به استناد آثار و اشعار خود وی او را منتسب به یک خاندان فرهنگی و متمکن به شمار آورد. مادر وی یک اشراف‌زاده کرد بوده و پدروی یوسف بن زکی بن موید نیز از طبقه دهقانان و اصیل‌زادگانایرانی بوده که صاحب زمین‌های کشاورزی زیادی نیز بوده است. در قرن ششم هجری دهقانان به گروهی اطلاق می‌شده که صاحب زمین‌های کشاورزی و اصیل بوده و در جایی نیز به تاریخ‌نگاران نیز دهقان گفته شده است.
نظامی و خانواده‌ای منصب و با تکمن مالی بالا
در مجموع و باتوجه‌به این برداشت‌ها همان‌طور که گفته شد نظامی را می‌توان از خانواده‌ای صاحب منصب و با تمکن مالی بالا دانست که احتمالاً به تاریخ‌نگاری نیز می‌پرداخته است و از همین حیث خاندان دارای فرهنگ و ادب نیز به شمار می‌رفته‌اند. نظامی گنجوی شاعر در دیوان لیلی مجنون، خود را دهقان فصیح فارسی زاد معرفی کرده است که این برداشت از خاندان وی را تأیید می‌کند.
باتوجه‌به آثار تذکره‌نویسان احتمالاً نظامی در شهر گنجه متولد شده است اما به جهت علاقه زیادی که در آثارش نسبت به عراق بیان داشته است می‌توان دریافت که خاندان وی عراقی‌الاصل بوده‌اند و در نهایت به شهر گنجه آمده‌اند اما خود نظامی به‌احتمال بسیار بالایی در شهر گنجه زاده شده است.
تمام اشعار وی نیز به زبان پارسی نگارش شده‌اند. به استناد اشعار و آثار تذکره‌نویسان نظامی گنجوی در طول حیات خود سه همسر اختیار کرده که همگی آن‌ها در زمان حیات وی درگذشته‌اند. وی از همسر اول خود که کنیزکی بوده یک فرزند به نام محمد داشته است.
اشعار نظامی گنجوی
مهم‌ترین و باارزش‌ترین آثار نظامی گنجوی خمسه یا پنج‌گنج نام دارد. این اثر در زمره داستانهای غنایی به شمار میرود و می‌توان نظامی را پیشوای این سبک دانست. نظامی سی‌سال از عمر خود را صرف سرودن پنج‌گنج کرده و این اثر را به‌صورت 5 مثنوی مجزا نگارش کرده است.
اولین مثنوی مخزن‌الاسرار است که 2260 بیت دارد و در زمینه ادبیات تعلیمی سروده شده است. مواردی که نظامی در مخزن‌الاسرار به آن پرداخته اخلاق و حکمت است و علاوه بر یک کتاب شعر بسیار موزون می‌توان آن را یک راهنمای اخلاقی به شمار آورد. این اثر تا 40 سالگی شاعر به پایان رسیده است. دومین مثنوی از پنج‌گنج نظامی خسرو و شیرین است که دررابطه‌با عاشقانه‌های خسرو با شیرین سروده شده است. این اثر 6500 بیت دارد.
سومین مثنوی نظامی از مجموعه خمسه مثنوی لیلی و مجنون است. این مجموعه به درخواست پادشاه شروان سروده شده و نظامی حدود 4 ماه بر روی سرودن آن زمان نهاده است. لیلی و مجنون نظامی 4700 بیت دارد و نسبت به آثار دیگری که به داستان لیلی و مجنون پرداخته‌اند اثری بزرگ‌تر و باارزش‌تر است که به شکل یک منظومه واحد تنها در این باب سروده شده است. نظامی گنجوی سرودن این منظومه را در سال 588 هجری به پایان برده است.
هفت‌پیکر یا هفت گنبد چهارمین مثنوی خمسه نظامی است. این اثر دررابطه‌با پادشاهی بهرام گور سروده شده است و به همین جهت به آن بهرام نامه هم گفته شده است. هفت‌پیکر در 5136 بیت سروده شده است. اسکندرنامه آخرین مثنوی از مجموعه ارزشمند 5 گنج نظامی است که دارای 10500 بیت است. این اثر از دو بخش تشکیل شده است: شرف نامه و اقبال نامه. اسکندرنامه را نظامی به نام عزالدین مسعود ابن ارسلان سروده است. این اثر نیز در رابطه با پادشاهی اسکندر است.
دیگر آثار نظامی گنجوی
نظامی علاوه بر خمسه یک سری قصاید و غزلیاتی و همچنین رباعیاتی نیز سروده است که مجموع آن‌ها در دیوان قصاید و غزلیات نظامی گردآورده شده است. این کتاب با تلاش سعید نفیسی گردآوری‌شده است.
آرامگاه نظامی گنجوی
همان‌طور که گفتیم تاریخ دقیق وفات نظامی به‌درستی مشخص نیست. اما به طور تقریبی وی در فاصله بین سال‌های 601 و 602 دار فانی را وداع گفته است. آرامگاه نظامی گنجوی در همان شهر گنجه قرار دارد. جالب است بدانید که شهر گنجه در حال حاضر در خاک جمهوری آذربایجان قرار دارد و همین امر موجب شده است برخی از پژوهشگران جمهوری آذربایجان نظامی را شاعری ترک‌زبان بدانند و حتی در دهه 90 خورشیدی به دستور دولت آذربایجان برخی از آثار فارسی نظامی از مقبره او پاک شد.
اما شهر گنجه تا سال 1804 میلادی بخشی از خاک ایران بوده است. اما پس از واگذاری آن شهر به روسیه توسط خان‌های قاجار اداره این شهر بین چندین فرمانداری تقسیم شد و در نهایت پس از انحلال امپراتوری روسیه این شهر بخشی از جمهوری خلق آذربایجان شد.
دریافت آثار نظامی
نظامی تنها یک شاعر نبود بلکه از علوم مختلف روز در زمان خود آگاهی داشت؛ از جمله علوم ادبی، نجوم، فلسفه، فقه، کلام و زبان عرب. به همین جهت در تمام اشعار وی می‌توان آثاری از این علوم را یافت. به دلیل استفاده از اصطلاحات علوم مختلف و زبان عرب و همچنین اصطلاحات خاص زمانه خودش تا حدودی فهم آثار وی دشوار و پیچیده شده است.
به دلیل پیچیدگی در برخی از اشعار وی گاهی چندین روایت و تحلیل از اشعار وی بیان می‌شود که موضع نقد و بحث هستند. از بین پژوهشگرانی که آثار نظامی را تحلیل و بررسی کرده‌اند می‌توان از سعید نفیسی، بهروز ثروتیان و همچنین وحید دستگردی نام برد.
جمع‌بندی
نظامی گنجوی شاعر ارزشمند فارسی‌زبان در قرن 6 هجری قمری است که در طول حیات خود سروده‌های گران‌قدری را به زبان و فرهنگ فارسی تقدیم داشته است. این شاعر گران‌قدر با ایجاد سبکی نوین در شعر پارسی در کنار بزرگانی همچون فردوسی و سعدی قرار می‌گیرد. مهم‌ترین اثر نظامی پنج‌گنج یا خمسه نام دارد که در 5 منظومه مجزا سروده شده است. نظامی 30 سال از عمر گران‌قدر خود را صرف سرودن این منظومه کرده است.
عکس از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی خامنه ای
بیانات مقام معظم رهبری درباره نظامی گنجوی
می‌گویند چرا نظامی گنجوی در این چند منظومه و مثنویهای پنجگانه که اسمش خمسه‌ی نظامی است، به سراغ لیلی و مجنون، یا مثلاً به سراغ خسرو و شیرین و اسکندرنامه رفته؟ و یک آدم حکیمی مثل حکیم نظامی چرا به سراغ داستان پیغمبران و داستانهای صدر اسلام و جنگهای پیغمبر نرفته؟ جواب می‌دهند اگر می‌خواست سراغ آن حقایق تاریخی و حقایق مقدس برود نمی‌توانست خیال انگیزی کند و مچش را می‌گرفتند تفسیر به رأی کردی، اما درباب خسرو و شیرین هرچه گفت گفته و هرچیزی به ذهنت بیاید که می‌توانی زیباتر تصویر کنی میدان آزاد است بگو. اصل داستان هم معلوم نیست چقدر درست باشد، تا چه رسد به زیورها و حواشی؟ یا داستان و منظومه لیلی و مجنون نظامی هم همینطور است، اگر بخواهند متن واقع را بیان کنند نمی‌توانند شعر بگویند. نظامی در همین منظومه‌ی لیلی و مجنون به پسرش خطاب می‌کند:
در شعر مپیچ و در فن او چون اکذب اوست و احسن او
می‌گوید سراغ شعر نروید چگونه بهترین شعر، دروغترین شعر است، برای اینکه خیال‌پردازی و دروغ‌پردازی بطور طبیعی در آن وجود دارد. اما قرآن اوج زیبایی وهنر‌اش مرّ واقعیت است. ۱۳۷۱/۰۲/۱۶
شعر اخلاقی ممکن است در عالیترین حد خوبی هم باشد. شما به تاریخ ادبیات ما نگاه کنید. سعدی از جهت شعر اخلاقی و شعر نصیحت و پند در قله است. فردوسی همین جور است، نظامی همین جور است، سنایی همین جور است، ناصرخسرو همین جور است؛ خیلی از شعرای بزرگ ما همین جورند. بعد جامی همین جور است. ۱۳۸۷/۰۶/۲۵
