عمر خیام نیشابوری
مقدمه
حکیم عمر خیام نیشابوری با نام غیاث الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری در 28 اردیبهشت سال 427 در دوره سلجوقی و در نیشابور متولد شد. او در 12 آذر سال 510 در نیشابور در گذشت. اورا به نام های خیام نیشابوری و خیامی و خیامی النّیسابوری نیز میشناسند. لقب های او امام، فیلسوف و حجة الحق و از نظر علمی همه چیزدان، ریاضیدان، فیلسوف، رباعی سرا و ستاره شناس بود.
جایگاه علمی خيام بسیار برتر از جایگاه ادبی اوست؛ ولی آوازه ی او به خاطر نگارش رباعیات معروفش است که شهرت جهانی دارد. رباعیات خيام به بیشتر زبان های زنده برگردان شده، اما آوازه ی وی در غرب مدیون ترجمه ی رباعیات او به همت ادوارد فیتزجرالد انگلیسی زبان است.
او دارای هوشی فوق العاده بوده و حافظه ای نیرومند و قوی داشت و از بزرگترین دانشمندان عصر خود به حساب می آمد.
اشعار خیام به زبان های فارسی و عربی است و در بسیاری از علوم کتاب نگارش کرده است.
تقویم جلالی را خیام به دستور سلطان ملکشاه سلجوقی در رصد خانه ای که با گروهی از منجمین ساخته بودند تدوین کرد.
دوران جوانی
خیام در دوران جوانی به بسیاری از علوم مسلط بود به طوری که در فلسفه، نجوم و ریاضی به مقامات بلندی رسید و در علم طب نیز مهارت داشت و حتی او سلطان سنجر را که در زمان کودکی به مرض آبله گرفتار شده بود معالجه کرده است.
دستاوردهای علمی خیام نیشابوری
ریاضیات
پیش از رساله ی جبر خیام، او به واسطه ی اصلاحات سال و ماه ایرانی در شرق و در غرب به واسطه ی ترجمه ی رباعیاتش مشهور شد. کارهای خیام در ریاضیات (خصوصا در جبر) به صورت منبع دست اول در بین ریاضیدانان اروپایی سده ی ۱۹ میلادی مورد استفاده نبوده است، اما می توان رد پای خیام را به واسطه ی خواجه نصیرالدین طوسی در پیشرفت ریاضیات در اروپا دنبال کرد. کهن ترین کتابی که از خیام نامی به میان آورده و نویسنده ی آن هم دوره ی خیام بوده، نظامی عروضی مؤلف چهار مقاله است؛ ولی او خیام را منجم ذکر می کند و از رباعیاتش یادی نمیکند.
یکی دیگر از آثار ریاضی او رسالة فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس است. در این کتاب اصول موضوعه ی هندسه ی اقلیدسی اصل موضوعه ی پنجم اقلیدس را درباره ی قضیه ی خطوط متوازی که شالوده ی هندسه ی اقلیدسی است، مورد مطالعه قرار گرفته و اصل پنجم را اثبات شده است.
فلسفه
رساله های فلسفی خیام:
- فی الکون و التکلیف
- فی الوجود
- الضیاء العقلی فی موضوع العلم الکلی
- الجواب عن ثلاث مسائل
- ضروره التضاد فی العالم و الجبر و البقا
ستاره شناسی
یکی از برجسته ترین کارهای خیام را می توان اصلاح تقویم ایران در زمان وزارت خواجه نظام‌الملک، که در دورهٔ پادشاهی ملک شاه سلجوقی بود، دانست.
موسیقی
خیام ریاضی موسیقی هم را نیز بررسی کرده است، او در القول علی اجناس الذی بالاربعه مسئلهٔ تقسیم یک چهارم به سه فاصله مربوط به مایه های بی نیم پرده، با نیم پرده ی بالارونده، و یک چهارم پرده پرداخته است.
ادبیات
خیام زندگی اش را به عنوان ریاضیدان و فیلسوفی شهیر سپری کرد، در حالیکه هم دوره هایش از رباعیاتی که امروز مایه شهرت و افتخار او هستند بی خبر بودند و کتابی در باب رباعیتش ننوشته است.
هم دوره های خیام نظیر نظامی عروضی یا ابوالحسن بیهقی نیز از شاعری خیام یادی نکرده‌اند.
ویژگی های شعر خیام
شعر خیام، در قالب رباعی، شعری کوتاه، ساده و بدون هنرنمایی های فضل فروشانه و در عین حال حاوی معانی عمیق فلسفی و حاصل اندیشه آگاهانه متفکری بزرگ در مقابل اسرار عظیم آفرینش است. تعداد واقعی رباعیات خیام را حدود هفتاد دانسته اند اما تا کنون بیش از چند هزار رباعی به او نسبت داده شده است.
اشعار خیام بیشتر به زبان پارسی و تازی هستند مضمون عمده رباعیات خیام شک و حیرت، توجه به مرگ و فنا و تذکر در مورد مغتنم شمردن عمر آدمی است.
آثار خیام نیشابوری
در کل آنچه که از آثار خیام وجود دارد یا تاریخ نویسان وجود آنها را ذکر کرده اند رساله ها و مقالاتی است که او در علوم مختلف نوشته است که عبارتند از:
رساله ای در جبر و مقابله
- رساله ای در طبیعیات
- رساله ای در شرح اصول اقلیدس
- رساله در وجود
- رساله ای در اختلاف فصول و اقالیم
- زیج ملکشاهی یا زیج جلالی
- نوروز نامه که درباره رسوم و اعیاد ایرانیان به ویژه تاریخ و آداب ایرانیان در روز عید نوروز است.
- رساله فلسفی که در آن از حکمت الهی در آفرینش عالم و تکالیف مردم و عبادات بحث می کند.
- رساله ضیاء العلی
- رساله تکلیف
- دیوان رباعیات
- رساله ای در شرح مشکلات کتاب مصادرات اقلیدس
- رساله فی براهین الجبر و المقابله
- رساله روضه القلوب
- رساله میزان الحکمه
- رساله ای در صورت و تضاد
آرامگاه خیام نیشابوری
نشانی آرامگاه خیام نیشابوری: استان خراسان رضوی ، نیشابور ، میدان فضل ، خیابان عرفان
بیانات مقام معظم رهبری درباره خیام نیشابوری
ما از اول، درسهایمان اینطور بوده که اسم دانشمند یونانیِ قدیم- طالس فرض بفرمایید- تا دانشمندان گوناگون غربی در قاعدهی هندسه یا در فرمول شیمی را میشناختیم؛ و همینطور دانشمندان دیگر را تا امروز؛ اما به قدر یک تاریخ علمنویس مانند «جرج سارتُن»- من سی چهل سال پیش، هم کتاب «پیر روسو» را که تاریخ علوم است، هم کتاب «جرج سارتن» را دیده بودم- که دورههای علمی اسلامی را تقسیم میکند به دورهی جابر بن حیان، دورهی خوارزمی و دورهی فلان، دانشمندان خودمان را نمیشناسیم! دانشجوی ما آنها را نمیشناسد، ولی آنها میشناسند! خیام را به عنوان یک دانشمند و یک ریاضیدان بزرگ در دنیای غرب میشناسند؛ اما دانشجوی ما خیام را مثلًا با کوزهی گلیِ میشناسد؛ اگر هم بشناسد. نمیداند خیام که بوده است. ببینید اینها موجب میشود که آن اعتماد به نفس ملی از دست برود و دانشجوی ما سابقهی علمی، گذشتهی علمی و میراث عظیم علمی خودش را نشناسد و افتخارات علمی خودش را در گذشته نداند. این از جملهی کارهایی است که باید حتماً در محیط دانشگاه انجام بگیرد. درس میگذارید، رشته میگذارید، تبلیغات میکنید، هر کاری میکنید، من نمیدانم، این کار باید بشود. ۱۳۸۵/۰۵/۲۳
بزرگترین دانشمندان دنیا در رشتههای مختلف علوم – چه در رشته طبیعی، چه در رشته انسانی، چه در رشته نجوم و چه در ادبیات و فلسفه و ریاضی – ایرانی بودند و از میان آنها «فارابی»ها، «ابن سینا»ها، «فخر رازی»ها، محمّدبن زکرّیای رازی»ها، «خوارزمی»ها و «خیّام»ها و «فردوسی»ها و «سعدی»ها برخاستند. اینها گذشته ملت ماست. ۱۳۷۳/۰۱/۲۴
بعد از آن‌که راه معلومات و علوم روز غربی در ایران باز شد، دستهای خیانتکار و غافل، کاری کردند که این ملت عقب بماند و پیشرفت نکند. سالها و بلکه قرنهای متمادی، ملت ما در اوج قله‌ی علم بود و در هیچ جای دنیا در آن دوران، این قدر علوم درخشش نداشت. شما شنیده‌اید که قرون وسطی، قرون تاریکی و ظلمات است. امروز هم اروپاییها وقتی می‌خواهند مردمی را تخطئه کنند، می‌گویند اینها قرون وسطایی هستند! قرون وسطی، یعنی قرنهای جهالت و ظلمات ملتهای اروپایی. درست همزمان با این قرون، قرون درخشش دانش در ایران و کشورهای اسلامی است. ابن‌سینا و ابوریحان بیرونی و محمّدبن زکریای رازی و عمرخیام – منجم و ریاضیدان بزرگ – و بزرگترین ادبا و بزرگترین علمای ما در علوم طبیعی و بزرگترین ریاضیدانها و منجمان و پزشکهای ما که امروز آثار علمی آنها در دنیا مطرح است، همزمان با قرون وسطی زندگی می‌کرده‌اند. ۱۳۶۸/۰۹/۲۹
واقعا زیبا بود ممنونم از مطلب شما 🙏🙏